Το γκροτέσκο ως πολιτική κατηγορία 1: Ο φαύλος πολίτης

 από Theophilos Tramboulis

Ο φαύλος πολίτης είναι από τα βασικά επιχειρήματα με τα οποία μια συγκεκριμένη ρητορική προσπάθησε από την πρώτη κιόλας στιγμή να ερμηνεύσει, αν όχι την κρίση, τουλάχιστον το υποτιθέμενο υποκείμενο νόσημα το οποίο κατέστησε την Ελλάδα ευάλωτη: ο φαύλος πολίτης δεν είναι συνεπής στους φόρους του, εξαπατά τους κρατικούς και ευρωπαϊκούς θεσμούς χρηματοδότησης, παίρνει παράνομα επιδόματα, φροντίζει μόνο για το στενό συντεχνιακό του συμφέρον. Μετά τις εκλογές της 6ης Μαΐου, η ίδια ρητορική συνέδεσε την απρόβλεπτη άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ με τη μετατόπιση των πολιτικών συμφερόντων του φαύλου πολίτη. 
Και όχι μόνον αυτό. Του προσέδωσε νέα κατηγορήματα: ο φαύλος πολίτης αποστρέφεται την Ευρώπη γιατί είναι ριζωμένος στη μικρή του πατρίδα, είναι εχθρός κάθε αλλαγής, γαντζώνεται από τα άδικα κεκτημένα του, είναι αβαρής ψηφοφόρος, έτοιμος να παρασυρθεί από τον πρώτο δημαγωγό που θα του τάξει παροχές και επιστροφή στον παλιό αδιέξοδο, καταστροφικό τρόπο ζωής. Ο φαύλος πολίτης δεν είναι μόνον κοινωνικά και οικονομικά διεφθαρμένος· είναι ακαλλιέργητος, φοβικός, λούμπεν συντηρητικός και μάλλον ανόητος, ένας στην ουσία παραδόπιστος χωριάτης, έτοιμος να ξεσπάσει στη βία, αν κάποιος επιχειρήσει να τον τιθασεύσει.

Στην πραγματικότητα το επιχείρημα του φαύλου πολίτη όρισε τα τελευταία χρόνια έναν οριζόντιο πολιτικό χώρο ο οποίος, παράλληλα με οποιαδήποτε άλλη δομική ανάλυση των αιτίων της κρίσης –τις περισσότερες φορές καμία–, θεωρεί πως η βασική πηγή της κακοδαιμονίας είναι ορισμένες ελληνικές ιδιαιτερότητες. Δεν ζούμε βέβαια στον 19ο αιώνα και δύσκολα θα ισχυριζόταν κανείς πως τα γνωρίσματα του φαύλου πολίτη έχουν γονιδιακή προέλευση. 

Οι δημοσιογράφοι, αναλυτές, συγγραφείς, διανοούμενοι που καταφεύγουν στο επιχείρημα του φαύλου πολίτη αναγνωρίζουν πως για την κατασκευή του συνέτρεξαν ιστορικοί, πολιτικοί, κοινωνικοί λόγοι: η ατελής αστική συγκρότηση του ελληνικού κράτους, το θεσμικό έλλειμμα που διογκώθηκε από το ΠΑΣΟΚ, η ανομία την οποία υπέθαλψε το πελατειακό πολιτικό σύστημα. Ωστόσο, ο απαξιωτικός τους λόγος έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πολωτικής επιχειρηματολογίας που ξεχνά συνέχεια τη στοχαστική της ψυχραιμία.

Ο φαύλος πολίτης αναδύεται τότε σαν ένα οικείο τέρας που όπως στις ταινίες τρόμου έχει διπλό ρόλο: αφενός να προκαλέσει ρίγη αποστροφής στον αναγνώστη με τα δεινά που έχει προκαλέσει, αφετέρου να τον καλέσει να ταυτιστεί μαζί του, γιατί στην ουσία πρόκειται για ένα τέρας που δεν κρύβεται στα έλη ή στο αχανές διάστημα αλλά μέσα στην ψυχή, τις πολιτικές έξεις, την κοινωνική συμπεριφορά του καθενός. Μπορούμε να το διαπιστώσουμε με ακρίβεια: στις πολιτικές συγκρούσεις που ζήσαμε την τελευταία περίοδο, η μία θέση –η οποία δεν έχει κατ’ ανάγκη βρει συγκεκριμένη πολιτική έκφραση και είναι κατανεμημένη ισομερώς στον παλαιό άξονα αριστεράς δεξιάς– αρθρώνει την εξηγητική της επιχειρηματολογία, τις πολιτικές της προτάσεις, τα όντα και τα δέοντα του λόγου της γύρω από την κατασκευή του φαύλου πολίτη.

Εάν όμως το επιχείρημα του φαύλου πολίτη καλεί κάθε αποδέκτη του να ταυτιστεί ασυνείδητα με αυτό και διά της τρομώδους κάθαρσης να συνετιστεί, εξίσου θέτει τον πομπό του σε μια θέση σχετικά προστατευμένη, αν όχι από τις μολυσματικές συνέπειες της πολιτικής δράσης του φαύλου πολίτη, τουλάχιστον από οποιαδήποτε υποψία ότι μπορεί και ο ίδιος να κρύβει ένα τέτοιο τέρας μέσα του. Γιατί μπορεί, επειδή ακριβώς θέτει την αντικανονικότητα –και τι άλλο είναι ο φαύλος πολίτης παρά μια διαστροφή και μια παρέκκλιση– στο επίκεντρο του δημόσιου λόγου, ο φαύλος πολίτης να φαίνεται πως εισάγει ένα στοιχείο μη δομικής, συγκινησιακής ερμηνείας της πολιτικής κατάστασης, ωστόσο οι ρητορικές προϋποθέσεις του επιχειρήματος διέπονται από απόλυτη συστηματικότητα.

 Καθόλου τυχαία, οι περισσότεροι από όσους βλέπουν στον φαύλο πολίτη ένα διάχυτο σώμα ανομίας και θεωρούν πως πρόκειται για το σύστημα εξουσίας που κυριάρχησε στην Ελλάδα την τελευταία τριακονταετία και προσπαθεί τώρα να διατηρηθεί στη ζωή, αλλάζοντας πρωτεϊκά σε αριστερό ψηφοφόρο, είναι άνθρωποι που τα τελευταία τριάντα χρόνια είχαν οι ίδιοι θέσεις εξουσίας, προνομιακή πρόσβαση στον δημόσιο λόγο, εξέδιδαν περιοδικά, εφημερίδες, βιβλία, είχαν τις δικές τους εκπομπές. Εντούτοις, δεν πρόκειται για ανειλικρίνεια ή κάποιου είδους ελαστική συνείδηση. Μιλώντας για το τέρας, δεν μιλάς για την ψυχή, τις πολιτικές έξεις, την κοινωνική συμπεριφορά του καθενός. Μιλώντας για το τέρας που πρέπει να πεθάνει, κρατάς ζωντανό το αφηγηματικό σύμπαν και το σύστημα εξουσίας που έχει την ανάγκη του για να υπάρξει.

Ο φαύλος πολίτης βρίσκεται με έναν τρόπο στον αντίποδα του φαύλου ηγεμόνα για τον οποίον έκανε λόγο ο Μισέλ Φουκό. Ο Νέρωνας, ο Ηλιογάβαλος, ο Παπαδόπουλος, δεν εκπροσωπούν απλώς την αναξιοπρέπεια της εξουσίας, μια γελοία και εξευτελισμένη αυθεντία· προβάλλουν αντιστικτικά την εξουσία ως αναγκαία και αναπόφευκτη συνθήκη, επειδή ακριβώς οι φορείς της είναι βίαιοι και απαξιωμένοι. 

Έτσι και ο φαύλος πολίτης –ή μάλλον πλέον ο φαύλος υπήκοος– όσο πιο φαύλος είναι τόσο περισσότερο επιβεβαιώνει και διαιωνίζει το σύστημα που τον παράγει. Βρισκόμαστε πια σε μιαν άλλη επικράτεια. Στην επικράτεια όπου το νοσηρό και το κωμικό συνυπάρχουν σαν αξεδιάλυτη ενότητα, όπου η πλέον απίθανη συνθήκη περιγράφεται σαν μια κοινότοπη πραγματικότητα: στην επικράτεια του γκροτέσκου.

Το κείμενο δημοσιεύεται στη στήλη “Μεσαιωνικά”, στο τεύχος #7 του UNFOLLOW, που κυκλοφορεί στα περίπτερα για λίγες ακόμη μέρες.